Jednym z mniej znanych, cywilnych obrońców Grodna, a zasługującym na przywrócenie jego pamięci, jest bez wątpienia Aleksander Mikulski, w latach 30. znany działacz społeczny, a w 1939 roku prezes Ochotniczej Straży Pożarnej w Grodnie, który we wrześniu 1939 roku na czele grodzieńskich pożarników brał udział w walkach z czerwonymi dywersantami w Grodnie i Skidlu.
Aleksander Mikulski, syn Adama i Marii z Budrewiczów urodził się 26 II 1899 roku w Kalwarii w guberni suwalskiej. Od 1908 roku uczęszczał do pięcioklasowej Szkoły Miejskiej w Kalwarii. Po wybuchu I wojny światowej i zajęciu Kalwarii przez Niemców, w obawie przed „internowaniem do Niemiec” wyjechał do Suwałk, gdzie pracował dorywczo na kolei. W 1917 lub początku 1918 roku wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej, wciągnięty do pracy organizacyjnej przez Wacława Krynickiego. Początkowo pełnił funkcję łącznika, a później otrzymał stopień kaprala. Jak pisał we wniosku do Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości „Ob. Krynicki [wkrótce] wciągnął mnie do Głównej Komendy P.O.W. w Suwałkach, której komendantami byli Ob. Jemielita Zygmunt, Kuchciński, Bernatowicz Czesław, Szymaniuk, Butman i inni […]. W Komendzie Głównej Suwalskiego P.O.W. jako posiadający dobrze język litewski, byłem wysyłany do wsi litewskich w celu zasięgnięcia informacji co do ruchu, a więc byłem wysyłany do Puńska, Kadaryszek, Lubowa i innych wsi, oraz pracując na kolei zdobywałem broń i amunicję dla Organizacji”.
Po przyjeździe na Suwalszczyznę w początku 1919 roku ppor. Adama Rudnickiego i utworzeniu Dowództwa Obrony Kresów Ziemi Suwalskiej został przydzielony jako łącznik por. Janusza Ostrowskiego. 1 maja 1919 roku, zadenuncjowany władzom niemieckim, zbiegł do Rajgrodu, gdzie wstąpił do rajgrodzkiej kompanii obserwacyjnej Dowództwa Obrony Kresów. Komendant Okręgu Suwalskiego POW (Dowództwa Obrony Kresów) ppor. Adam Rudnicki napisał o nim: „Był zdolnym i b. dzielnym wywiadowcą. Prowadził wywiad na kolejach niemieckich i w wojsku litewskim. Narażał się stale przenosząc i zdobywając broń i amunicję”. Następnie został wcielony do 41 Suwalskiego Pułku Piechoty, wraz z którym brał udział „we wszystkich prawie walkach tego pułku” w wojnie polsko-bolszewickiej. 30 VII 1921 roku został bezterminowo urlopowany.
19 VIII 1921 roku zatrudnił się jako urzędnik cywilny XI stopnia służbowego w PKU Suwałki, gdzie pracował do 1 IX 1922 roku. Wkrótce potem przeniósł się do Grodna i od 9 X 1922 do 1 IV 1928 roku pracował w Urzędzie Skarbowym Podatków i Opłat Skarbowych. W 1926 roku zdał egzamin na urzędnika III kategorii w Izbie Skarbowej w Białymstoku. Od 25 IV 1928 roku pracował jako rachmistrz w Powiatowej Kasie Chorych w Grodnie, a od 1 IV 1930 roku kancelista w Sądzie Okręgowym w Grodnie. 13 VIII 1931 roku prezes Sądu Apelacyjnego w Wilnie mianował go urzędnikiem XII stopnia służbowego, a 17 X 1931 roku zdał egzamin urzędniczy przy Sądzie Okręgowym w Grodnie.
W 1932 roku mieszkał w Grodnie przy ulicy Artyleryjskiej 15. Był bardzo aktywny społecznie. Co najmniej od 1930 roku był sekretarzem Zarządu Koła Ogólnego Związku Podoficerów Rezerwy Rzeczypospolitej Polskiej w Grodnie, „oddając się z umiłowaniem pracy związkowej, poświęcając jej całkowity wolny swój czas, energię i niepospolitą inteligencję”. W 1937 roku należał do Zarządu Powiatowego Ligi Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej, a w 1939 roku pełnił funkcję prezesa Ochotniczej Straży Pożarnej w Grodnie. W 1938 roku był przewodniczącym Grodzieńskiego Okręgu Obozu Zjednoczenia Narodowego. Kierował kampanią wyborczą stronnictwa podczas wyborów do Sejmu oraz był delegatem do wojewódzkiego kolegium wyborczego w wyborach do Senatu. W latach 1934–1939 wchodził w skład Rady Miejskiej Grodna jako przedstawiciel Bloku Społeczno-Gospodarczego oraz pełnił funkcję ławnika Magistratu. W 1935 roku był członkiem specjalnej komisji miejskiej do spraw budowy kanałów miejskich na gruntach prywatnych.
Po wybuchu wojny nie został zmobilizowany. Po agresji sowieckiej na Polskę 19 września brał udział w stłumieniu bolszewickiej rebelii w Skidlu, a w dniach 20–22 września w obronie Grodna, a podlegli mu „strażacy zajmowali się między innymi neutralizacją czerwonych dywersantów ostrzeliwujących z dachów polskich żołnierzy”. Po opuszczeniu miasta przez oddziały wojska przekroczył granicę z Litwą i został internowany jako cywil, a 5 X 1939 roku zwolniony z obozu dla internowanych. Pozostał na Litwie. W połowie 1940 roku, podczas zorganizowanego przez Sowietów procesu uczestników wydarzeń w Skidlu został zaocznie skazany za „zorganizowanie pogromu i zabójstwa ludności cywilnej” na karę śmierci.
Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej wrócił do Grodna. Od 16 VII 1941 roku pracował w administracji miejskiej jako komendant straży pożarnej. Działał w AK posługując się pseudonimem „Olsza”. W początku 1944 roku podczas wielkiej wsypy Obwodu AK Grodno Prawy Niemen został aresztowany przez Gestapo i 5 II 1944 roku osadzony w niemieckim obozie koncentracyjnym Stutthof (numer obozowy 31385), a 14 III 1944 roku w obozie koncentracyjnym Mauthausen (numer obozowy 58400). Pobyt w obozie przypłacił ruiną zdrowia.
Po uwolnieniu przez Amerykanów powrócił do Polski i zamieszkał Pomorzu. Pracował w sądzie w Szczecinie. Był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy z Łucją z domu Oksiuta (1901–1937), z którą miał dwie córki: Julittę Halinę Mikulską (1928–1988, pisarkę) i Łucję (ur. 1937). Po raz drugi ożenił się w 1940 roku podczas pobytu na Litwie z Zofią Szukutite, litewską malarką, z którą miał córkę Beatę (ur. 1941). Zmarł w 1966 roku w Szczecinie.
Był odznaczony Krzyżem Niepodległości (w 1932 roku), Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, odznaką pamiątkową Frontu Litewsko-Białoruskiego oraz Krzyżem Waleczności Armii gen. Bułak-Bałachowicza.
Krzysztof Skłodowski
CAW, KN 20.07.1932 Mikulski AleksanderArolsen Archives, Mikulski Aleksander, https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/1631056?s=mikulski%20aleksander&t=2232214&p=0 [dostęp: 27.05.2023]; Straty.pl, Mikulski Aleksander, http://straty.pl/pl/szukaj [dostęp: 24.05.2023]; A. Чарнякевіч, Память пра Гродно. Матэрыялы да біяграфічнага слоўніка постацей міжваеннага горада. 1919–1939 гг., Grodno 2015, s. 6, 13, 170–171; M. Gnatowski, Radzieckie dokumenty o represjach za stłumienie komunistycznych rebelii w Skidlu i Grodnie we wrześniu 1939 r., „Studia Podlaskie” 2001, t. 9, s. 304; J. Pięta, W.K. Roman, M. Szczurowski, Polacy internowani na Litwie 1939–1940, Warszawa 1997, s. 386; https://www.facebook.com/groups/529345227705605/search/?q=mikulski [dostęp 25.05.2023]; Informacje Piotra Grabowskiego.
Autor jest doktorem historii i pracuje Muzeum Okręgowym w Suwałkach.
Zdjęcie: domena publiczna