Sto lat temu wprowadzony został do obiegu złoty polski. Ale niewiele lat później, podczas II wojny światowej, okupanci usiłowali zastąpić go albo własnymi złotówkami (Niemcy), albo rublami (ZSRR).
Przedwojenny banknot 100 złotych
Na obszarach zajętych przez ZSRR po 17 września 1939 r. z początku kursowały przedwojenne złotówki. 19 września głównodowodzący Frontu Białoruskiego, komandarm Michaił Kowalow, wydał rozkaz, w którym nakazał utworzenie zarządów tymczasowych kierujących administracją, gospodarką oraz kulturą i oświatą podległych im miast i wsi. Planował uruchomienie wszystkich przedsiębiorstw i instytucji przeznaczonych do obsługi ludności. Poza tym informował o zrównaniu kursu rubla i złotego oraz groził surowymi karami osobom które nie podporządkują się tym decyzjom. Podobne rozkazy wydał głównodowodzący Frontu Ukraińskiego, komandarm Siemion Timoszenko. Warto zauważyć, że przed wojną za 1 złotego płacono 3,3 rubla.
1 października 1939 r. Biuro Polityczne KC WKP(b) podjęło uchwałę w sprawie sytuacji na „Zachodniej Białorusi” i „Zachodniej Ukrainie”. Nakazano w niej wojewódzkim zarządom tymczasowym powołanie komisarzy każdego banku i zabroniono dokonywania jakichkolwiek transakcji bez ich zgody. Ich pracą mieli odtąd kierować dwaj pełnomocnicy Banku Państwowego ZSRR (Gosbanku) w Białymstoku i we Lwowie. Posiadacze oszczędności mogli wypłacać jedynie do 300 rubli miesięcznie, ale tylko za zgodą komisarza banku.
Sowiecki banknot 10 czerwońców czyli 100 rubli
Banknot 3 ruble
Wprowadzono też ceny urzędowe na towary deficytowe: sól, zapałki, naftę i tytoń. 1 kg soli na „Zachodniej Bialorusi” miał kosztować 20 kopiejek, a na „Zachodniej Ukrainie” 30 kopiejek), 1 paczka zapałek – 3 kopiejki.
W listopadzie 1939 r. Rada Najwyższa ZSRR na wniosek tzw. zgromadzeń ludowych „Zachodniej Ukrainy” i „Zachodniej Białorusi” przyłączyła wschodnie tereny RP do republik białoruskiej i ukraińskiej. W efekcie skończył się (choć nie od razu) okres przejściowy, w którym względy pragmatyczne (tzn. konieczność odbudowy życia gospodarczego w warunkach pokojowych oraz ustabilizowania sytuacji politycznej) skłoniły kierownictwo ZSRR do zgody na przejściowe funkcjonowanie elementów ustroju kapitalistycznego.
8 grudnia 1939 r. Biuro Polityczne KC WKP(b) i Rada Komisarzy Ludowych (rząd) ZSRR nakazały od 11 grudnia dokonywać wypłat zarobków tylko w rublach, a od 21 grudnia płacić rublami za towary nabywane w sklepach. Od tego dnia posiadacze kont oszczędnościowych i rachunków bieżących złotówkowych mogli wypłacać z nich jedynie równowartość 300 zł i to tylko w rublach. W ten sposób państwo sowieckie przejmowało oszczędności społeczeństwa.
Kolejnym krokiem była nacjonalizacja banków i innych instytucji kredytowych. Na Zachodniej Ukrainie państwo sowieckie przejęło 414 banków i 1500 innych instytucji kredytowych.
„Młynarka” – banknot 100 złotych
„Karbowańce” niemieckie w Komisariacie Rzeszy Ukraina – banknot 50 karbowańców
I w ten sposób na wschód od Bugu złotówka przestała być środkiem płatniczym. Ci, którzy mieli złotówki, usiłowali przemycić je do Generalnego Gubernatorstwa. Tam, do wiosny 1940 r. były jeszcze w obiegu przedwojenne polskie pieniądze (ze specjalnym nadrukiem w języku niemieckim – jednak był on powszechnie fałszowany), a potem wprowadzono nowe złotówki, tzw. młynarki (od nazwiska prezydenta stworzonego przez Niemców Banku Emisyjnego w Polsce, Emila Młynarskiego). Po niemieckiej agresji na ZSRR w tzw. Dystrykcie Galicja, przyłączonym do Generalnego Gubernatorstwa, funkcjonowały młynarki, a na innych terenach – pieniądze emitowane przez Niemców, np. na terytorium Komisariatu Rzeszy Ukraina – karbowańce („karbowanez”; karbowaniec to po ukraińsku rubel). W 1944 – 45 r. na tereny na wschód od Bugu wrócił sowiecki rubel.
Eugeniusz Dziatwyn
Autor korzystał z pracy Marka Wierzbickiego „Sowiecka polityka ekonomiczna na ziemiach wschodnich przedwojennej Polski (tzw. Zachodniej Ukrainie i Zachodniej Białorusi) w latach 1939–1941” (Biblioteka Nauki)